Βάγκνερ, Ρίχαρντ

(Richard Wagner, Λειψία 1813 – Βενετία 1883). Γερμανός συνθέτης. Νιώθοντας ιδιαίτερη έλξη για τις ανθρωπιστικές μελέτες που ήταν σε άνθηση στη Δρέσδη και στη Λειψία, ο Β. δεν αποκάλυψε πρόωρα μουσικά ενδιαφέροντα. Το 1831, φοιτητής με ξεχωριστή ευφυΐα και με ελεύθερο πνεύμα, απέκτησε κάποια φήμη με μια τραγωδία του, στην οποία πεθαίνουν 42 πρόσωπα! Αργότερα άρχισε να ασχολείται με τη μουσική και το 1833 κατάφερε να εκτελεστεί μια Συμφωνία του και πιο ύστερα να διοριστεί διευθυντής της χορωδίας στο Βίρτσμπουργκ. Κλίνοντας ολοένα και περισσότερο προς τη μουσική, έγραψε τα δύο πρώτα λυρικά του μελοδράματα: Οι Νεράιδες (Die Feen, που παρουσιάστηκε στο κοινό μόλις το 1888) και Η απαγόρευση τουΈρωτα (Das Liebesverbot, 1836). Το 1837 διορίστηκε διευθυντής χορωδίας στο Κένιξμπεργκ και έπειτα στη Ρίγα και ταυτόχρονα αφοσιώθηκε στο πρώτο του αξιόλογο μελόδραμα Ριέντσι, ο τελευταίος των Ρωμαίων Δημάρχων (Rienzi) –που μάταια προσπάθησε να παρουσιαστεί στο Παρίσι, όπου είχε εγκατασταθεί το 1839 με τη γυναίκα του, την ηθοποιό Μίνα Πλάνερ. Αργότερα, ασχολήθηκε εναλλάξ με τη μελέτη της γερμανικής λογοτεχνίας και τη σύνθεση του λιμπρέτου και της μουσικής του μελοδράματος Οιπτάμενος Ολλανδός (Der Fliegende Hollönder) που αποκάλυψε πέρα για πέρα την πρωτοτυπία της μουσικής μεγαλοφυΐας του. Γυρίζοντας στη Δρέσδη, είχε μια λαμπρή επιτυχία με το Ριέντσι (1842) και ταυτόχρονα διορίστηκε διευθυντής της χορωδίας στην Όπερα της Δρέσδης. Αντίθετα, απέτυχε η παράσταση του Ιπτάμενου Ολλανδού το 1843, όπως και του νέου του μελοδράματος Ταγχόιζερ (Tannhäuser, 1845). Όταν άρχισε να συνθέτει το Λόενγκριν (Lohengrin, 1849) αναμείχθηκε στα φιλελεύθερα κινήματα της εποχής και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Δρέσδη και να καταφύγει στη Βαϊμάρη, όπου είχε την προστασία του Φραντς Λιστ. Εκεί το 1850, παρουσιάστηκε το μελόδραμα Λόενγκριν, του οποίου επίσης η επιτυχία δεν διήρκεσε πολύ. Εγκαταστάθηκε για ένα χρονικό διάστημα στη Ζυρίχη όπου έγραψε θεωρητικές και αισθητικές μελέτες, ανάμεσα στις οποίες το δοκίμιο Η τέχνη και η επανάσταση, που εκδόθηκε το 1849, και οι δύο τόμοι του Όπερα και δράμα (1851). Στην ίδια περίοδο δίνει συγκεκριμένη μορφή στο ποιητικό κείμενο, που από καιρό επιθυμούσε να γράψει (το τελείωσε το 1853) του μελοδραματικού κύκλου Το δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν (Der Ring des Nibelungen) που περιλαμβάνει τα τέσσερα μελοδράματα που αποτελούν τη λεγόμενη Τετραλογία: Ο χρυσός του Ρήνου (Das Rheingold), Η Βαλκυρία (Die Walküre), Ζίγκφριντ (Siegfried) και Το λυκόφως των θεών (Die Götter Dämmerung). Στη θερμή δημιουργική περίοδο ανταποκρίνεται μια θυελλώδης εποχή της προσωπικής του ζωής, στην οποία ο Β. έμοιαζε να πραγματοποιεί τα ιδανικά που συχνά σκιαγραφεί στη μουσική του παραγωγή. Εγκατέλειψε την Πλάνερ (που τη χώρισε αργότερα) και συνδέθηκε ερωτικά πρώτα με τη Ζεσί Λοσό –σύζυγο ενός Γάλλου αμπελουργού– και έπειτα με τη Ματίλντε Βέζεντονκ, σύζυγο ενός πλούσιου επιχειρηματία. Αυτός ο τελευταίος αισθηματικός δεσμός διακόπηκε από τη νόμιμη σύζυγο του Β. το 1858. Η Ματίλντε του ενέπνευσε το μεγαλύτερο ερωτικό ποίημα που εκφράστηκε ποτέ σε μουσική, το μελόδραμα Τριστάνος και Ιζόλδη (Tristan und Isolde). Το 1859, ύστερα από μια παραμονή του στη Βενετία και στη Λουκέρνη, ο Β. ξαναγύρισε στο Παρίσι όπου, δύο χρόνια αργότερα, παρουσιάστηκε χωρίς ξεχωριστή επιτυχία ο Ταγχόιζερ. Όταν δόθηκε πολιτική αμνηστία, γύρισε στη Γερμανία –στην Καρλσρούη πρώτα, στη Βιέννη αργότερα– όπου, ύστερα από πολλές δοκιμές, δεν θεωρήθηκε εκτελέσιμη η παρτιτούρα του Τριστάνου. Το 1863 δημοσίευσε το ποιητικό κείμενο του Δαχτυλιδιού των Νιμπελούνγκεν,χωρίς ακόμα να έχει βρει τον τρόπο να απαλλαγεί από τις μεγάλες οικονομικές δυσκολίες του. Μόνο ύστερα από τα πενήντα του χρόνια ο Β. γνώρισε μια αποφασιστική στροφή στη ζωή του και στην καλλιτεχνική του πορεία. Χάρη στη γενναιόδωρη προστασία του Λουδοβίκου Β’ της Βαυαρίας, έγινε δυνατή η πραγματοποίηση του καλλιτεχνικού προγράμματός του. Έτσι, απαλλαγμένος από τις καθημερινές έγνοιες, ο Β. αποτραβήχτηκε στο Τρίμπεσεν, στα περίχωρα της Λουκέρνης, συμπλήρωσε τον Τριστάνο και έγραψε τους Αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης (Die Meistersinger von Nürnberg) που παίχτηκαν το 1868. Το 1865 παρουσιάστηκε στο Μόναχο το μελόδραμα Τριστάνος και Ιζόλδη με διευθυντή τον διάσημο Χανς φον Μπίλοβ και ακολούθησαν με επιτυχία άλλες παραστάσεις μελοδραμάτων του. Το 1886 πέθανε η Μίνα Πλάνερ και το 1870 ο Β. παντρεύτηκε –ύστερα από αρκετά χρόνια συμβίωσης– τη σύζυγο του φον Μπίλοβ, Κόζιμα, κόρη του Φραντς Λιστ. Αυτή προώθησε το σχέδιο να ιδρυθεί ένα θέατρο αποκλειστικά βαγκνερικό. Ο θεμέλιος λίθος του τέθηκε το 1872 στο Μπαϊρόιτ και το θέατρο εγκαινιάστηκε το 1876 με την παρουσίαση ολόκληρης της Τετραλογίας (από τις 13 έως τις 17 Αυγούστου). Ο Χρυσός του Ρήνου και η Βαλκυρία είχαν αντίστοιχα την πρώτη τους εκτέλεση το 1869 και το 1870 στο Μόναχο. Το γεγονός είχε πλατιά απήχηση, αλλά τέτοια μικρή οικονομική αποτυχία, που το θέατρο αναγκάστηκε να κλείσει τον ίδιο χρόνο (1876), για να ξανανοίξει το 1882 με την παράσταση του τελευταίου μελοδράματος του Β., το Πάρσιφαλ (Parsifal). Η κριτική, αν εξαιρέσει κανείς τη δυσμενή στάση που κράτησε κατά τη ναζιστική περίοδο, απέδωσε γενικά στα βαγκνερικά μελοδράματα την πατρότητα των νέων μουσικών πειραματισμών της Ευρώπης. Η νέα χρωματική αντήχηση και παραδοσιακών ακόμα οργάνων, η νέα αρμονική πλοκή, η αποφυγή των παραδοσιακών μελοδραματικών μορφών και τύπων, η προέκταση του ανθρώπινου πολιτισμού στις διαστάσεις του μύθου (τυπικά ρομαντική αντιμετώπιση), η επίτευξη της ενότητας των τεχνών από μια μόνη δημιουργική φαντασία, η αδιάκοπη ροή του ηχητικού κύματος, που προωθείται και πλαισιώνεται από το λάιτ μοτίφ που ο Β. ονόμασε βασικό θέμα, είναι τα στοιχεία που απαρτίζουν μια τέχνη, που αναπτύχθηκε σχεδόν πάντα στο επίπεδο του αριστουργήματος και η οποία είχε για φιλοδοξία της τον αδιάκοπο πλουτισμό της μουσικής γλώσσας. Πολλά δημοσιεύματά του, ανάμεσα στα οποία μια αυτοβιογραφία και μια μελέτη για τον Μπετόβεν, όπως επίσης σκόρπιες σελίδες συμφωνικής μουσικής και μουσικής δωματίου, και ακόμα μια πλούσια δράση διευθυντή ορχήστρας, συμπληρώνουν τη μορφή μιας από τις μεγαλύτερες μεγαλοφυΐες που εμφανίστηκαν στην ιστορία του ανθρώπου. Το Μπαϊρόιτ είναι συνδεδεμένο με το όνομα του Ρίχαρντ Βάγκνερ, ένα μνημείο του οποίου κοσμεί τη βαυαρική αυτή πόλη (φωτ. Igda). Ο συνθέτης Ρίχαρντ Βάγκνερ σε υδατογραφία της Κλ. Στόκαρ του 1855 (Ιδιωτική συλλογή, Ζυρίχη· φωτ. Igda). Μια σκηνή από το μελόδραμα «Λόενγκριν» του Βάγκνερ, όπως παρουσιάστηκε το 1964 στη Σκάλα του Μιλάνου, σε σκηνοθεσία του Πέτερ Λέμαν. Ο συνθέτης χρησιμοποίησε, με μερικές παραλλαγές, τον μεσαιωνικό μύθο του Λόενγκριν, γιου του Πάρσιφαλ, ήρωα του κύκλου του Γκράαλ (φωτ. Piccagliani).